Doni të dini si ka qenë Shqipëria e parë, ajo para 120 vjetësh?…-
Doni të dini si ka qenë Shqipëria e parë, ajo para 120 vjetësh?…- (pjesa I. )
…Ja si e përshkruan atë Lumo Skëndo në vëllimin e dytë të “Kalendarit Kombiar” të vitit 1898
Siç është bërë e njohur, para disa muajsh fondacioni arsimor, kulturor dhe humanitar Alternativa për të Ardhmen (ALSAR) ribotoi në origjinal në katër vëllime të 22 numrat e “Kalendarit Kombiar”, që i përkasin periudhës kohore, nga viti 1897 deri në vitin 1928, të botuesit të njohur rilindës, Kristo Luarasi. Kalendari përbëri një ngjarje me interes të madh kulturore të vitit që jemi. Ai u përurua në Tiranë dhe në Prishtinë, me një pjesëmarrje të gjerë të akademikëve, historianëve, gjuhëtarëve, pedagogëve të universiteteve, studentëve etj. 500 kopjet e përmbledhjes iu dhanë falas institucioneve shkencore, bibliotekave, muzeumeve historikë, instituteve të ndryshëm, akademikëve, punonjësve shkencorë dhe njerëzve të tjerë interesuar.
Këtë shkrim po e sjellim në vëmendje të lexuesit edhe për një arsye tjetër: për gjuhën e bukur, të virgjër e të patrazuar shqipe, në dialektin e toskëve të jugut. Vëllimet e para të Kalendarit Kombiar, deri në vitin 1909, kur Kongresi i Manastirit vendosi alfabetin e ri që përdoret edhe sot, janë shkruar me Alfabetin e vjetër me gërma cirilike. Ndaj më është dashur që ta “deskriptoj”, duke ruajtur parimin fonetik, shqiptimin dhe nuancat gjuhës së një shekulli më parë.
***
Shqipëria. Cop’ e dheut që ka në jugët mëngën e Artës dhe Greqinë, në verit Maln’ e Zi, Jenipazar dhe Sërbinë, në perëndim detnë Adriatik dhe Jonianë e nga ana e lindjes zgjatet nga mëng’ e Selanikut e gjer në Vranjet quhet Shqipëri, vend i djemve të Shqipes; atje rri kjo “racë e bukurë, e mençme, trime dhe me vetija të mira”, si kundër thonë shkronjësit e huaj.
Male
Shqiptarët si dhe shkaba janë hequr në malësit, se Shqipëria është pothua në vend fjesht mal, por fort i bukurë e plot pyje dhe kullota.
Mali Sharr ka majën më të lartë nga gjithë malet që janë në sinit të Ballkanevet: Lubatini në mest të Prizrenit dhe t’ Ysqypit, është një majë e lartë 3050 metra mbi faqet të detit. Sharri lëshon dega në verilindjet dhe futet në Sërbi; nga ana e jugës degët e Sharrit janë: Korabi i veshur në bredh në dushk e në bushk, Jublanica në mest të Elbasanit e të Strugës që ka majë 2280 metra të lartë; më posht Elbasanit zë mali i Polisit, 1800 metra; Gramosi në Kolonjë, 2300 metra i lartë; mali i Sanolikes, 2500 metra i lartë dhe malet e Pindos (të Mecovës) që na ndajnë nga Greqia dhe hyjnë brenda në Thesalitë.
Jashtë Sharrit: mal i Galishicës në mes të kënetit të Ohrisë e të Prespës; Peristeri, i lartë 2600 metra, në jugët të Manastirit dhe Nereçka dhe Viçica më poshtë.
Brenda Sharrit, malet Shkodrës: Taraboshi, Cukali, Bori dhe Muranja, me borë që s’çkrijnë as në verë, si dhe të Lubatinit, male të veshur ndër ah, gështenja, frashnje, bredh etj.
Tomorri. Plot me të mirë (sikundër e besojnë vendësit) dhe maj’ e tij afër Beratit, 2400 metra e lartë, që nxjerr zë të tmerruar (nga të fryrit e erës në mes të shpellave): Dhembeli, pa pyje, por plot kullota dhe maja e Nemërçkës afër Përmetit; malet e Çikës, të lartë 2100 metra dhe tërë bushk e dushk; maleve të Çikës (Himarës) që moti u thoshin malet e Rrufesë (qeravnos), se atje bëhet fort dendur tërmet dhe bubullima, dhe pandehet se Grekërit e vjetër në këto male besonin, se aty ishte Plutoni, perëndi e Skëterrës.
Veç këtyre maleve të mëdhenj t’ emërtojmë dhe: malet e Mirditës, Krraba, Koloborda pranë Elbasanit. Mal’ e Ostrovicës; Radomi dhe Qarri në Kolonjë; Malete Sulit dhe të Mishqelit mbi Janinë.
Lumenj
Natura, vendit dhënë i ka dhënë shi sa duhet për të ujitur dhe të apijë çdo bimë dhe lumenjtë rrjedhin më ç’do anë. Më të mëdhenjtë janë: lum i Nartës që del nga malet e Mecovës dhe rrjedh në mes tënë dhe të Thesalisë.
Lumi i Zi (Gliqi) që shkon nga Suli e derdhet në det nja tre orë nën Pargët; Grekët e vjetër këtë lumë të vogël e quanin Akeron dhe i thoshin lum i Skëterrës se është i zi me serë, shkon nga vende moçalinë dhe natën kërcejnë flaka mbi të.
Lumi i Kallamasë që kujtohet se del nga kënet i Janinës nën det, qëmoti quhej Thiamis.
Vjosa, plot pishq, që del afër Mecovës, shkon nga Konica, Përmeti dhe merr këmbën Drino afër Tepelenës, këtij lumi të vjetrit i thoshin Aos.
Semani që ka dy këmbë të mbëdha: Devollë dhe Ergjendin. Devolli është dy këmbë: njëra del nga Nemërçka, tjetra nga Gramosi, të cilat bashkonen ndë këneta e Va bëntrokut, marrën dhe një vijë që del nga ky kënet; më tej Devolli përhapet në fushët afër Korçës; bën kënetet e Svirinës e Maliqit, shkon në veri të Tomorricës, dhe nën Berat duke u bashkuar me lumnë e Beratit që i thonë edhe Ergjent, merr emrin Seman, shkon nga Myzeqeja dhe derdhet në det t’ Adriatikut.
Shkumbija, që del nga malet e Gollobordës, shkon afër Elbasanit dhe Peqinit. Shkumbija ndan nga mezi Shqipërinë dhe në veri janë Gegët, e në jugët Toskët, që kanë në mes të tyre aqe ndryshim sa kanë dy sytë e një balli.
Arzeni dhe Ishmi që dalën nga mali i Kërrabës dhe ujitin fushën e Tiranës.
Drini i Zi, që del nga këneti i Ohrisë, nëpër mest të Strugës; ngjitet në veri shkon afër Dibrës, arrin në katund të Lumës ku merr ujërat e Drinit të Bardhë, i cili del nga malësie Ipekut; pastaj të dy bashkë nën emrin Drini i Zis e kthehen nga perëndimi, bëjnë një gjysmë rrote, shkojnë afër Lezhës dhe bien në det. Drini është një lumë i fortë, shum’ i bukurë dhe shkon nga vende t’egër me pyje e me shkëmbenj.
Bojana që derdh ujët e kënetit të Shkodrës në det.
Vardari që del nga malet e Lumës, ngjitet në Tetovë, bën nga Lindja, shkon nga Ysqypi nget drejt Jugës, lak Qyprylinë dhe posht derdhet në mëngë të Selanikut.
Ibri që shkon nga fush’ e Kosovës dhe hyn në Sërbi.
Kënetët
Në verit, Liqeni i Shkodrës që kemi përgjysmë me Malin e Zi. Liqeni i Shkodrës, nëntë orë i gjatë dhe nja pesë orë i gjerë, është rrethuar nga male të zhveshur, e me fusha fort pjellore nga Juga.
Këneti i Plavës, i vogël, por fort i bukurë. I Ohrisë, në formë të një veje, 100 qillometra të katërçipta dhe i thellë 100 deri në 150 metrauhësh në kohë të Romanëvet Lihnidos, është fort i kthjelltë, shumë i bukurë dhe plot pishqe shumë lloj. Këneti është 570 metra më i lartë nga deti. I Prespës. Rrumbullak dhe 60 metra i thellë, pandehet se ky kënet bashkohet me të Ohrisë, me një lumë që shkon nën mal të Galishicës. Këneti i Vantrokut; kënët i Kosturit; kënet i Svirinës e i Maliqit që i bën Devolli e që janë pak të thellë. Këneti i Tërbufit e një tok të tjerë në Myzeqe; po këta janë fort pak të thellë dhe anët janë plot moçalinë, zhukë e kallame. Këneti i Janinës, i bukurë, me një nisi të vogël në mest, në të cilët u vra Ali Pasha në vitin1822.
Fusha
Në verit kemi fushën e Kosovës që është 500 metra më e lartë nga deti; fush’ e Shkodrës dhe e Zadrimës. Fushn’ e Shkodrës pothuajse çdo mot e mbyt Drini; fush’ e Ysqypit.
Fush’ e Manastirit që nga Perlepi e gjer në Follorinë. Kjo fushë që është më e madhja dhe më pjellorja e gjithë Shqipërisë, është 15 orë e gjatë dhe tre orë e gjerë.
Fush’e Korçës, 4 orë e gjatë.
Fush’ e Tiranës, plot pyje dhe ullinj.
Fush’ e Myzeqesë, fort e gjerë por tërë moçalinë e plot ethe. Kjo fushë mund të qërohet e mund të bëhet një vend pjellor që të mos ketë shoqe.
Fare në jugët e fush’ e Janinës, e Filatit dhe e Lurës.
Tregëri
Nga të mos pasurit ndë dhe siguri, tregëria në Shqipëri është shumë pas. Qendrat në të cilat bëhet tregëria janë: Shkodra, Durrësi, Vlora, Saranda, Preveza dhe Manastiri.
Nga Shkodra del në mot 170.000 qillogram, qillogrami është (ok e re domethënë 312 dërhem) lesh; 100.000 qillogram sumak; 200.000 copë lëkurë dhije, deleje, lepuri etj. disa mijë ok li, vaj dhe pak mëndafsh dyllë mjalti.
Nga Durrësi del: lëkurë 25.000 copë; vaj, misër, tërshërë, farë liri, duhan, dru për të djegur dhe për të bërë anije, dhe nja 50.000 okë lesh.
Nga Vlora nja 50.000 ok lesh, 18.000 lëkurë; misër dhe fasule, vaj ulliri: 10.000 shekuj, 150.000 ok valanidh (lënde dushku për lëkurët); kripë, 500.000 litra verë; pishq të kripur, breshka dhe shushunja.
Nga Qimara del bushk (dru zbukurimi) fort shumë. Nga Saranda del cërmëdela (dru i verdhë), vaj lesh dhe lëkurë. Nga Preveza pak lëkurë, lesh, duhan, tabako, lënde dushku etj. Nga Manastiri drithë, verë dhe raki, mollë të Ohrisë dhe kumbulla.
Këto plaçka më të shumat venë në Trieste, ca në Brindis; drutë venë në Maltë; dritha në Korfus e në të tjera nisi të Greqisë.
Shqipëria nga Preveza gjer në Shkodër është anë detit, por veç Qimariotëve shumë pak të tjerë kanë anije, prandaj tregëri e vendit tënë bënet me anijet e të huajve dhe ne, humbasim një fitim të madh dhe të lehtë.